مقدمه
زباله‌های بیمارستانی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت بهداشت عمومی هستند که می‌توانند خطرات جدی برای سلامت انسان‌ها و محیط زیست ایجاد کنند. این زباله‌ها به‌طور کلی به دو دسته خطرناک و غیرخطرناک تقسیم می‌شوند، که دسته خطرناک شامل مواد عفونی، شیمیایی، رادیواکتیو و سایر موارد مضر می‌باشد. اگرچه بیشتر زباله‌های بیمارستانی به‌طور مشابه با زباله‌های عمومی مدیریت می‌شوند، اما بخش کوچکی از آنها که خطرناک بوده و نیازمند مدیریت دقیق‌تر و ایمن‌تری هستند. در این مقاله به بررسی انواع زباله‌های بیمارستانی، خطرات آنها و روش‌های بهینه مدیریت آنها پرداخته شده است.
فعالیت‌های پزشکی برای حفاظت و بازیابی سلامت و نجات جان‌ها طراحی شده‌اند. اما زباله‌ها و محصولات جانبی آنها چه می‌شوند؟
از مجموع زباله‌های تولید شده توسط فعالیت‌های پزشکی، حدود 85% زباله‌های عمومی و غیر خطرناک است که مشابه زباله‌های خانگی هستند. 15% باقی‌مانده به عنوان مواد خطرناک شناخته می‌شوند که ممکن است عفونی، شیمیایی یا رادیواکتیو باشند. اقدامات برای اطمینان از مدیریت ایمن و سازگار با محیط‌زیست زباله‌های بیمارستانی می‌تواند از آثار منفی بر سلامت و محیط‌زیست این زباله‌ها جلوگیری کند، از جمله انتشار غیرعمدی خطرات شیمیایی یا بیولوژیکی.
انواع زباله های بیمارستانی
زباله‌های عفونی: زباله‌هایی که احتمالاً حاوی پاتوژن‌ها هستند و خطر انتقال بیماری دارند، مانند زباله‌ها و فاضلاب آلوده به خون و سایر مایعات بدن، از جمله زباله‌های بسیار عفونی مانند کشت‌های آزمایشگاهی و موجودی‌های میکروبی؛
زباله‌های پاتولوژیک: بافت‌ها، اندام‌ها یا مایعات انسانی، قسمت‌های بدن، جنین‌ها، محصولات خون بلااستفاده و لاشه‌های حیوانات آلوده؛
زباله‌های تیز و برنده: سوزن‌ها و سرنگ‌های استفاده شده یا استفاده‌نشده، سرنگ‌های خود تخریب‌شونده، سرنگ‌های با سوزن متصل، ست‌های انفوزیون، اسکالپل‌ها، پیپت‌ها، چاقوها، تیغ‌ها، شیشه‌های شکسته؛
زباله‌های شیمیایی: مانند حلال‌ها و معرف‌های استفاده شده برای آماده‌سازی آزمایشگاه، ضدعفونی‌کننده‌ها، استریل‌کننده‌ها و فلزات سنگین موجود در دستگاه‌های پزشکی (مثلاً جیوه در دماسنج‌های شکسته) و باتری‌ها؛
زباله‌های دارویی و سیتوتوکسیک: داروهایی که منقضی شده یا دیگر مورد نیاز نیستند؛ اقلامی که به داروها آلوده شده‌اند یا حاوی داروها هستند. زباله‌های سیتوتوکسیک که حاوی مواد با خواص ژنوتوکسیک هستند، مانند زباله‌های حاوی داروهای سیتواستاتیک (که معمولاً در درمان سرطان استفاده می‌شوند)؛
زباله‌های رادیواکتیو: مانند محصولات آلوده به رادیونوکلیدها، از جمله مواد تشخیصی رادیواکتیو یا مواد رادیوتراپی؛
زباله‌های غیرخطرناک یا عمومی: زباله‌هایی که هیچ خطر بیولوژیکی، شیمیایی، رادیواکتیو یا فیزیکی خاصی ندارند.
منابع اصلی زباله‌های بیمارستانی
– بیمارستان‌ها و سایر مراکز بهداشتی
– آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی
– مراکز پزشکی قانونی و کالبدشکافی
– آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و آزمایش‌های حیوانی
– بانک‌های خون و خدمات جمع‌آوری
– خانه‌های سالمندان
کشورهای با درآمد بالا به طور متوسط تا 0.5 کیلوگرم زباله خطرناک به ازای هر تخت بیمارستانی در روز تولید می‌کنند، در حالی که کشورهای با درآمد پایین به طور متوسط 0.2 کیلوگرم تولید می‌کنند. با این حال، در کشورهای با درآمد پایین اغلب زباله‌ها به‌طور جداگانه به زباله‌های خطرناک یا غیر خطرناک تقسیم نمی‌شوند، که این مسئله باعث می‌شود مقدار واقعی زباله‌های خطرناک بسیار بیشتر از آنچه که به نظر می‌رسد باشد.
خطرات بهداشتی
زباله‌های بیمارستانی حاوی میکروارگانیسم‌های بالقوه مضر هستند که می‌توانند بیماران بیمارستانی، کادر درمان و عموم مردم را آلوده کنند. خطرات دیگر می‌توانند شامل میکروارگانیسم‌های مقاوم به دارو باشند که از مراکز بهداشتی به محیط زیست منتقل می‌شوند.
آثار منفی بهداشتی مرتبط با زباله‌ها و محصولات جانبی بهداشتی شامل موارد زیر هستند:
– صدمات ناشی از زباله‌های تیز و برنده؛
– مسمومیت با داروهای شیمیایی، به ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای سیتوتوکسیک که وارد محیط اطراف می‌شوند، و مواد شیمیایی مانند جیوه یا دیکسی‌ها در حین مدیریت یا سوزاندن زباله‌های بیمارستانی؛
– سوختگی‌های شیمیایی در فرایند ضدعفونی، استریلیزاسیون یا درمان زباله‌ها؛
– آلودگی هوای ناشی از انتشار ذرات معلق در اثر سوزاندن زباله‌های پزشکی؛
– سوختگی‌های حرارتی در هنگام سوزاندن باز و عملیات سوزاندن زباله‌های پزشکی؛
– سوختگی‌های ناشی از تابش؛
– گسترش مقاومت ضد میکروبی از طریق ذخیره‌سازی، درمان و دفع نامناسب زباله‌های دارویی.
روندهای آینده
مدیریت زباله‌های بیمارستانی نیازمند توجه و دقت بیشتری است تا از نتایج منفی بهداشتی ناشی از مدیریت ضعیف، از جمله قرار گرفتن در معرض عوامل عفونی و مواد سمی، جلوگیری شود.
عناصر کلیدی برای بهبود مدیریت زباله‌های بیمارستانی عبارتند از:
– ترویج اقداماتی که حجم زباله‌های تولید شده را کاهش داده و از جداسازی صحیح زباله‌ها اطمینان حاصل کنند؛
– توسعه استراتژی‌ها و سیستم‌ها همراه با نظارت و مقررات قوی برای بهبود تدریجی عمل جداسازی، تخریب و دفع زباله‌ها؛
– در صورت امکان، ترجیح دادن به درمان ایمن و سازگار با محیط‌زیست زباله‌های خطرناک بهداشتی (مانند اتوکلاو، مایکروویو، درمان بخار ترکیب‌شده با اختلاط داخلی و درمان شیمیایی) به جای سوزاندن زباله‌های پزشکی؛
– ایجاد یک سیستم جامع که مسئولیت‌ها، تخصیص منابع، حمل و نقل و دفع را پوشش دهد؛
– افزایش آگاهی از خطرات مرتبط با زباله‌های بیمارستانی و شیوه‌های ایمن؛
– انتخاب گزینه‌های مدیریت ایمن و سازگار با محیط‌زیست برای محافظت از مردم در هنگام جمع‌آوری، حمل و نقل، ذخیره‌سازی، درمان یا دفع زباله‌ها.
در نتیجه مدیریت صحیح و ایمن زباله‌های بیمارستانی نه تنها به حفظ سلامت انسان‌ها و کادر درمان کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست ایفا می‌کند. برای کاهش خطرات ناشی از این زباله‌ها، ضروری است که استراتژی‌های مؤثری برای تفکیک، تخریب و دفع آنها ایجاد شود. استفاده از روش‌های ایمن و دوستدار محیط‌زیست مانند اتوکلاو و درمان بخار، به جای سوزاندن زباله‌های بیمارستانی، می‌تواند به کاهش آلودگی و خطرات ناشی از سوزاندن کمک کند. همچنین، افزایش آگاهی عمومی و تقویت نظارت‌ها از جمله راه‌حل‌های مؤثر برای مدیریت بهتر این زباله‌ها در آینده به شمار می‌روند.